«Euskal azpigenero literariotzat har dezakegu 36ko Gerrari buruzko nobelagintza»

Amaia Serrano EHUko Hezkuntza, Antropologia eta Filosofia Fakultateko irakaslea da eta euskal literaturan aditua. 36ko Gerra nolabait presente egiten duten euskal literaturako hainbat lan ezagun aztertu ditu eta haren ustez, lan horietan ikusten da orain arteko euskal literaturako ezaugarri berritzaile batzuk topa ditzakegula; gai eta literatur-forma bereziak. Azterketa horren emaitza da 'Begirada literarioak iraganari. 36ko Gerraren irudikapenak euskal eleberrigintzan' liburua.

-Hasteko, zure lana euskal literaturako hainbat libururen azterketaren ondorioz heldu zaigu. Saiakeraren eta ikerlanaren arteko liburu bat izanda, irakur al dezakete irakurleek testua aurretik literatura corpusa irakurri gabe?

-Egia esan aztertzen ditudan lan ia guztiak euskal literatur kanonean daude, eta euskal irakurleak baten bat irakurri ez badu ere, segur aski haren inguruko diskurtsoak ezagunak egingo zaizkio, bereziki 80ko hamarkadatik aurrerakoak: 'Poliedroaren hostoak', 'Euzkadi merezi zuten', 'Abuztuaren hamabosteko bazkalostea', 'Bihotz bi', 'Aulki jokoa', etab. Hala ere, saiatu naiz lan horiek guztiak irakurri ez dituena gogoan izaten, eta gutxi gorabehera hariari jarraitzeko moduko lan bat egiten. Inguruan dudan jendeak esan dit nobela guztiak irakurri gabe aise jarraitu ahal izan duela nire irakurketa-planteamendua.

-Zer sortu du berririk memoria literatura honek euskal irakurlearentzat/gizartearentzat? Liburuan aipatzen duzu literaturak gizarte kontsentsuari lagundu diezaiokeela. Euskal literaturak Gerra Zibilari buruz zein ekarpen egin dituela iruditzen zaizu?

-Liburuan defendatzen dut azpigenerotzat har dezakegula 36ko gerrari buruzko memoria ardatz duen euskal eleberrigintza. Ekarpena, gainera, ez da soilik tematikoa, formari begira ere baditu bereizgarri batzuk, eta euskal eleberrigintzaren historiari begira jarriz gero, ikus dezakegu ekarpen horiek garaian-garaian ezberdinak izan direla, baina izan badirela: ohitura eleberriaren generoaren barruan, esaterako, pertsonaien ezinegonak eta kezkak ez dira aurretik euskaraz argitaraturiko ohitura-eleberrietako pertsonaiek erakusten dituzten berak, emakumeen irudikapenean ere ausartagoak dira, agentzia-erresistentzia handixeagoa erakusten dute, eta baserri edota arrantzale mundutik urruntze leun bat ere bada, labur esatearren. Horrez gain, eleberri memorialistek ere ezaugarri berritzaile asko ekarri dituzte: plano narratibo ezberdinen bidez oroitze prozesuak ikusgarri egin dituzte, gerra bizi ez zuen ikerlari rola duen pertsonaia bat ageri da, memoriaren izaera sortzailea nabarmentzen da, egiaren erlatibotasuna, narratzaileak ez dira guztiz fidagarriak, etab.

Esan nahi dudana da 36ko Gerra nolabait presente egiten duten lan hauetan euskal literaturaren historian bestelako gaiak jorratzean agertu ez ziren ñabardura edota ezaugarri berritzaile batzuk topa ditzakegula.

-Sebastian Faaber-en hitzak gogoan, artearen dimentsio politikoa eta etikoa aipatzen dituzu. Euskal idazleek hala egin dute? Haien lanetan kontziente ageri dira beren fikzioak bi dimentsio dituela?

-Nik 1937tik 2009. urtera bitartean argitaratu diren eleberri batzuk hartu ditut hizpide. Garai bakoitzean dimentsio politiko-etikoa aldatuz joan da, iragan horretatik urrundu ahala bestelako begirada batetik gerturatu direlako idazleak garai horretara. Hala ere, egia da gai gatazkatsu bati buruz hitz egitea hautatzen den unean, nolabaiteko jarrera kritiko inplizitu bat aurreikus daitekeela, eta hori da Faaberrek aipatzen duena.

Dena den, ez zait horrenbeste interesatzen idazleek gerraz hitz egiten dutenean zergatik egin duten jakitea; nahiz eta seguru nagoen horretan arakatuz gero ere ikusiko genukeela zergatik diren gizonezko gehiago gaiari heltzen diotenak. 'Loretxo' argitaratu zenean, adibidez, euskal gudariek Eguna aldizkaria irakurtzen zutela jakitun ziren, eta esan izan da borrokalari horien gogoari eta animoari eusteko estrategia bat ere bazirela narraziook. Aldiz, egoera horretatik asko urruntzen dira 80ko hamarkadatik aurrerako lanak, gizartearen norabideak eta literatur korronteek eraginda.

Egon badaude, jakina, memoria kolektibo batzuetako diskurtsoekiko oso kritikoak izan diren idazleak, edota, besterik gabe, garai historiko hori aitzakiatzat hartu eta fikzioa sortzeko gogoa izan dutenak… Niri inportanteagoa iruditu zitzaidan ikustea obra horietan eraikitzen diren diskurtsoetan zein ikuspegi zegoen, genero eraikuntzari begira zer erakusten zuten, euskal literaturaren historiari ekarpenik egiten zioten, etab.

-Gaur egungo egoerara etorriz, gutxitu ote da euskal gatazk(e)i (Gerra Zibila, Frankismoa, ETAren jarduna…besteak beste) buruzko literatura? Eta harekiko arreta? Azken asteotan euskal gatazkaren inguruko telesail eta film berri bi estreinatu dira Espainiar telebista eta zinemetan. Kontuari buruzko liburuek argitaratzen jarraitzen dute martxa honetan?

-Galdera hau egin zidan kazetari batek 2012an 'Gatazken lorratzak' liburua aurkeztu genuenean, eta orduan erantzundako gauza berbera esan dezakedala uste dut. 2011n ETAk su-etena iragarri zuen, eta bazirudien euskal gatazkari buruzko eleberriek gaina hartuko ziotela gerra zibilari buruzkoei. Nik irakurria nuen garai batek bestea dakarrela gogora, eta gainera, kontuan hartuta garai horri buruzko transmisioan hutsune handi bat egon dela, pentsatu nuen etorriko zirela gerrari, frankismoari edota trantsizioari buruzko lan gehiago. Egiazki, euskal literaturari begiratuta, ordutik aurrera oso lan interesgarriak izan dira: Garai Goiaren 'Txartel bat (des)herrira' (2013), Garbiñe Ubedaren 'Hobe isilik' (2013), Antxiñe Mendizabalen 'Odolekoak' (2020), Amaia Telleriaren 'Haize-lekuak' (2020), etab. Ikuspegi-aldaketa bat ere badago hor, eta emakumezko idazle batzuek zerikusi zuzena izan dute gerrari begiratzeko modu ezberdin horretan.

-Etorkizunera begira, emakumeen auziari ekarpenik egin dio euskal literaturak? Kontsentsurako bide izan daiteke?

-Iruditeri literarioan, gerraz hitz egiten duten narrazio lanek askotan historiografia tradizionalaren errelato maskulinizatua sustatu dute, eta gehienetan mundu ikuskera hori heteronormatibitatetik eraikia izan da. Zentzu horretan, hortik aldendu diren ikuspegiak agertu direnean, disidentzia politikoak ekarri izan dituzte. Hortxe ditugu, esaterako, gerrarekiko begirada eta mendeku poetikoak eragin dituzten Eider Rodriguezen 'Eta handik gutxira gaur' narrazioa edota Jokin Muñozen 'Antzararen bidea' eleberriko Gigi pertsonaia. Egia da emakumeek gerra nola bizi izan zuten irudikatzen duten lan literarioak azken hamarkadatan ugaritu direla, aldaketa bat gertatu dela. Liburuan aztertutako azken eleberrien azterketan ikusten den bezala, emakumezko pertsonaia gehiago dago, nahiz eta batzuetan emakumezko horiek gorputz lotsarazi gisa agertu diren (bortxa sexuala eta jazarpenaren bidez); eta indarkeria hori frankisten aldetik ez ezik, talde bereko borrokalarien aldetik ere irudikatu izan da ('Aulki jokoa'n edota 'Pentaedroa'n ditugu halako adibideak). Esan beharra da, gainera, emakume borrokalarien adibideetan emakume abertzale batzako kideak, anarkistak edo sozialistak ez ezik, kasuren batean brigada internazionaletako emakumeak ere izan direla.

-«Ezin ukatu ahazteko eskubidea ere badugula» diozu 21. orrialdean. Zure ustez, gertu gaude alderdiren batean kontsentsua lortzeko?

-Bai, hori hala da. Tzvetan Todorovek esaten du egoera lazgarriak bizi izan direnean, ahanzteko eskubidea daukagula, bizirauteko ezinbesteko estrategia dela. Egiazki hala funtzionatzen omen du gure buruak ere, eta oso bortitzak egin zaizkigun zenbait gertaera traumatiko ezabatzen dizkigu garunetik. Ez dakit zehazki zein den funtzionamendu neuropsikologikoa, baina argi dagoena da memoria historikoa berreskuratzea ezinbestekoa den arren, gertaera batzuek sortzen dizkiguten minetan aztarrika ibiltzeak ez digula laguntzen. Txanpon baten bi aurpegiak dira horiek, eta askotan politika instituzionalek aitzakiatzat hartu badute ere (zertarako gogoratu?), uste dut egoera horiek bizi izan dituztenek erabakitzeko aukera hori izan behar dutela. Horregatik da garrantzitsua sormen lan horietan emakumeen ahotsak ez ezik, bestelako identitateak izan zituzten pertsonaiak ere izatea. Ildo horretan, Marianne Hirschek esan zuen bezala, eta kritika feministak aldarrikatu gisan, memoriaren transmisioan gorputzak berebiziko garrantzia izan du, batzuetan hitzek baino handiagoa: gorputzaren sentsazioen bidez hitz egiten du iraganak, gorputzean utzitako zaurien edo marken bidez.

• Temas
• Euskera
• UPV
• Euskal Literatura